Học lại người xưa

Tính chất cộng đồng của nhà gươl của người Catu hay nhà rông của các dân tộc Tây Nguyên nằm ở chức năng hành chính (dùng làm nơi hội họp, tiếp khách…) và chức năng sinh hoạt văn hóa cộng đồng (nơi diễn ra các lễ hội, nghi lễ, hoạt động vui chơi…). So với nhà gươl hay nhà rông, nhà văn hóa cộng đồng hiện không có chức năng hành chính hay tổ chức lễ hội, nghi lễ, nhưng lại cơ bản tương đồng ở khía cạnh sinh hoạt cộng đồng.

Trong khi nhà gươl hay nhà rông xưa là biểu tượng văn hóa đáng tự hào thì nhà văn hóa cộng đồng hiện đang cộm lên bao nỗi lo, lớn nhất là xây dựng xong chỉ biết đóng cửa “chờ xuống cấp”. Mỗi năm, nhà văn hóa cộng đồng có khi chỉ mở đôi ba lần. Số khác thì trở thành điểm cho thuê dịch vụ. Ngay cả nhà gươl hay nhà rông mới được xây dựng theo kiểu nhà văn hóa cộng đồng trong phong trào chung hiện nay cũng nằm trong tình trạng đó, dù nó được làm ra kiên cố hơn, thậm chí đẹp hơn rất nhiều.

Nhà văn hóa cộng đồng đang được xây dựng ồ ạt bắt đầu từ một ý tưởng chung, chủ yếu là sự áp đặt từ trên xuống trong bối cảnh phố phường, làng xã đã và đang có quá nhiều thiết chế văn hóa. Trong khi đó, đối với người Kinh xưa hay bà con các dân tộc ít người thì đó là sự thôi thúc, bức thiết về một ngôi nhà chung để đáp ứng nhu cầu về sinh hoạt cộng đồng và đời sống tâm linh. Bởi thế đình làng hay các ngôi nhà rông, nhà gươl được xây dựng là có thể hòa nhập ngay vào đời sống cộng đồng. Đó là khác biệt cơ bản.

Xưa người Việt có câu “Qua đình ngả nón trông đình/ Đình bao nhiêu ngói thương mình bấy nhiều”. Cây đa, bến nước, sân đình đã đi vào tâm khảm tâm hồn Việt. Đình làng là chốn tôn nghiêm, nơi hội tụ và lưu giữ hồn quê. Đó còn là điểm tựa tinh thần, biểu trưng cho vẻ đẹp lãng mạn thanh khiết. Có được điều đó là vì sự ra đòi và tồn tại nó mang tính tự nhiên, không có sự áp đặt. Cái gì tự nhiên sẽ trường tồn, sự áp đặt bao giờ cũng mang tính tạm bợ. Chuyện từ đình làng xưa hay ngôi nhà gươl, nhà rông của bà con dân tộc vùng cao do vậy là một gợi ý hay. Học nếp nghĩ, cách làm của người xưa không bao giờ là thừa.