Có lẽ ai cũng biết khoán 10 trong nông nghiệp. Cũng là đồng ruộng ấy, con người ấy khi làm ăn tập thể thì èo uột nhưng khi khoán cho từng hộ gia đình là ngay lập tức năng suất và sản lượng tăng lên. Đơn giản là quyền lợi của người nông dân gắn chặt hơn với hiệu quả trồng trọt.
Đó là câu chuyện cách đây hơn 30 năm. Còn bây giờ, rất nhiều khâu trong quá trình sản xuất, đặc biệt là trong các doanh nghiệp đã được tính toán rất kỹ và khoán cho từng bộ phận lao động, cho đến từng người quản lý và người lao động.
Ở khu vực tư, việc sử dụng nguồn nhân lực và vật lực thường tiết kiệm hơn rất nhiều đối với khu vực công. Vì sao vậy? Vì ít nhất là ở hai vấn đề sau: tính chất sở hữu và quyền lợi. Đối với khu vực tư, sở hữu là sở hữu tư, nói nôm na là “đồng tiền đi liền khúc ruột” nên họ phải tính toán sử dụng một cách hiệu quả nhất. Một trong những phương thức quản lý hiệu quả là khoán sản phẩm. Ví dụ một người thợ nề, một ngày anh phải xây dựng được bao nhiêu m2 tường cho một công trình nào đó. Với định mức này, anh sẽ được trả tiền công 300 ngàn đồng (chẳng hạn). Nếu làm vượt định mức thì anh sẽ được hưởng thêm phần vượt và về lâu dài sẽ được tăng lương, bởi người quản lý lao động cần những người làm việc hiệu quả như vậy. Ngoài người lao động có lợi thì năng suất xây dựng đạt được như vậy thì nhà thầu (người quản lý) cũng có lợi (không để thất thoát ngày công). Chính vì ai cũng có lợi nên họ mới có động lực khoán.
Đối với lĩnh vực công, do cung cách quản lý, tính chất sở hữu, quyền lợi được hưởng, có vẻ như ít hấp dẫn nên người ta ít có động lực để tiết kiệm. Từ đó dẫn đến ít đề ra phương thức khoán triệt để và thực hiện khoán. Đề án Vị trí việc làm mà Bộ Nội vụ đã ban hành cách đây mấy năm, thực chất là hướng đến khoán công việc và chi phí cho công việc (gồm cả nhân lực và vật lực) nhưng cuối cùng vẫn chưa thực hiện được. Ở đây có một lý do là độ phức tạp của những công việc công khó có thể lượng hóa được nhưng một phần quan trọng là những người quản lý (ở cấp thực hiện) và người lao động không có động lực. Chẳng hạn như một công việc như vậy, về thực chất chỉ cần 2 người là có thể đảm nhận được. Nhưng khi xây dựng đề án công việc, đơn vị xây dựng đề án công việc mô tả phóng đại độ phức tạp của công việc hơn, và bố trí đến 3 người. Tất nhiên khi làm như vậy, cả kinh phí nhà nước và bộ máy không giảm đi mà lại phình to ra. Vì sao họ lại làm như vậy? Vì họ không có động lực để tiết kiệm, trong khi đó công tác quản lý ở tầm vĩ mô thiếu chặt chẽ.
Công việc trong quản lý Nhà nước và thực hiện nhiệm vụ Nhà nước có thể một số lĩnh vực có độ phức tạp, song vẫn có thể lượng hóa được. Một khi có đủ quyết tâm chính trị và có đủ quyết tâm thực hiện khoán thì chúng ta sẽ tìm được phương thức tốt nhất để lượng hóa công việc; từ đó sẽ bố trí số lượng và chất lượng (năng lực) con người đủ và phù hợp; bố trí nguồn kinh phí phù hợp.
Mới đây nhất, sau một năm thực hiện khoán xe công tại Sở Tài chính Thừa Thiên Huế, tính toán lại, tổng chi phí cho xe công giảm đến 34,5%. Con số tuyệt đối là giảm gần 170 triệu. (Sẽ khoán xe công đại trà từ 2019 - Báo Thừa Thiên Huế số 7305 ngày 6/6/2018). Cũng theo nguồn tin này, nếu cả tỉnh thực hiện khoán xe công, mỗi năm toàn tỉnh sẽ tiết kiệm được từ 10 – 15 tỷ đồng.
So với hàng ngàn tỷ đồng thu ngân sách hàng năm thì mười mấy tỷ đồng không phải là con số lớn. Nhưng nếu một số lĩnh vực khác cũng được tính toán để khoán thì chắc chắn con số tiết kiệm được là hoàn toàn không hề nhỏ. Nhưng điều có ý nghĩa nhất có lẽ là thực hiện được một phương thức sử dụng ngân sách tiết kiệm và hiệu quả.
Lê Phương