Tín ngưỡng thờ Mẫu có từ rất lâu đời, gắn liền với đời sống tinh thần và các phong tục tập quán văn hóa của một bộ phận đáng kể cư dân Việt. Tín ngưỡng thờ Mẫu thờ cúng các nữ thần cùng với các nhân vật lịch sử hoặc huyền thoại, có công với dân, đất nước và được tin là có quyền năng đáp ứng nhu cầu tâm linh của người Việt, cầu tài, cầu lộc, sức khỏe, làm ăn, buôn bán... Thực hành cơ bản của Tín ngưỡng thờ Mẫu bao gồm các lễ cúng, lên đồng, hát văn, lễ hội. Các thực hành thể hiện những yếu tố văn hóa truyền thống như trang phục, âm nhạc, múa, diễn xướng dân gian mang đậm bản sắc văn hóa Việt, được sáng tạo, phát triển, lưu truyền qua các thế hệ hàng trăm năm. Tại Huế, tiêu biểu cho tín ngưỡng này có lễ hội điện Huệ Nam (điện Hòn Chén) vào tháng ba và tháng bảy âm lịch hàng năm thu hút hàng ngàn người từ nhiều vùng miền trong cả nước về tham gia.
Cũng do gắn với việc cầu tài cầu lộc, cho nên, giữa tín ngưỡng và mê tín trong đạo Mẫu có ranh giới hết sức mong manh. Một giai đoạn lịch sử, loại hình tín ngưỡng này bị cấm tiệt. Điện, miếu bị phá bỏ, hầu đồng không được phép. Sau này, quan niệm thông thoáng cởi mở, tín ngưỡng thờ Mẫu dần dần trở lại hoạt động bình thường, được tôn vinh là di sản quốc gia, và bây giờ là di sản thế giới. Tuy nhiên, như đã nói, do ranh giới quá mong manh, cho nên trên thực tế tín ngưỡng thờ Mẫu đã bị không ít người lợi dụng để trục lợi; một số người thì tin đến mức mụ mị, “trăm sự vạn sự” đều nhờ Mẫu chứ không tin vào bản thân, không hiểu rằng tài lộc hay sự thăng tiến trước hết phải do nỗ lực tự thân. Không chăm chỉ làm việc, không khát khao cầu tiến, không tự khẳng định mình thì thánh thần nào cũng chịu. Hai “nhân tố” trên gặp nhau, cho nên nhiều thủ từ, thủ điện sống khỏe, am to điện lớn rờ rỡ. Ngược lại, không ít “con nhang đệ tử” ngày càng hao gầy khánh kiệt, tiền mất tật mang vẫn còn tin là do Mẫu “chưa chứng”, tâm “chưa thành”. Không ít thủ từ, thủ điện còn ganh đua để “hút” con nhang đệ tử về mình bằng những mánh khóe không khác gì dân mánh mung chợ búa.
Một ông “thầy” xem tướng số, đoán vận mạng khá có tiếng ở Huế đã từng trải lòng với tôi rằng, bản thân ông đã phải tiếp rất nhiều thủ điện. Họ đến đặt vấn đề rằng ông hãy “giới thiệu” con nhang đệ tử đến điện của họ mà dâng lễ, sau đó điện sẽ trích phần trăm lại cho ông. Có nghĩa là dù không có gì đi nữa cũng phải dùng cái uy của thần thánh mà “dọa”, rồi chỉ chỗ cho họ đi “giải”. Tất nhiên, điểm đến phải là điện A, am B nào đó (đã “hợp đồng” trước). Các am, điện này cứ thế mà “chém”. Xong “cưa” với thầy. “Làm tâm linh, anh thấy như rứa có vô hậu không?”- ông “thầy” ngao ngán hỏi.
Chưa công nhận di sản mà như vậy, nay được công nhận di sản rồi, không khéo sẽ có người xem như đó là “tấm thẻ thông hành” để hoạt động tợn, trục lợi tợn hơn nữa. Điều này đòi hỏi các cơ quan hữu trách phải đặt ra và lường trước để có hướng quản lý, điều chỉnh hiệu quả. Đó vừa là để bảo vệ di sản thuần khiết, đặc sắc của dân tộc; vừa giữ gìn uy tín và làm tròn trách nhiệm đối với UNESCO. Đó cũng là việc làm để đảm bảo pháp luật tôn giáo, tín ngưỡng được thực hiện nghiêm túc. Tự do nhưng không được lợi dụng tín ngưỡng để làm điều xằng bậy, trục lợi bất chính.
THƯỢNG BÍCH