uế chưa hình thành các làng nghề khảm xà cừ như ở miền Bắc, nhưng Huế trong thời gian dài là Kinh đô nên cũng đã trưng tập được các nghệ nhân khảm xà cừ giỏi nhất nước về sinh sống và truyền nghề. Nhờ đó, con em người Huế học được các ngón nghề tinh vi, khéo léo mà hiện các truyền nhân vẫn còn ở các vùng Địa Linh, Bao Vinh, Nam Phổ…
Dấu ấn Huế
Chân dung Hoàng hậu Nam Phương khảm bằng xà cừ (hiện vật trong bộ sưu tập của NNC Trần Đình Sơn). Ảnh: DT
Nghề khảm sành sứ có từ thế kỷ XVII, ban đầu lưu truyền dân gian, về sau mới trở thành nghệ thuật phục vụ nhiều trong chốn cung đình. Các loại vật liệu khảm sành sứ được lựa chọn từ mảnh vỡ của những loại gốm cổ xưa, vì vậy nguồn nguyên liệu luôn khan hiếm; song dưới lòng sông Hương lại cung cấp đủ bởi thưở đó, lượng tàu thuyền chở các vật phẩm đi lại trên sông Hương nhiều vô kể do Huế là Kinh đô vương triều. Chính nhờ lượng lớn gốm sứ đó mà nghệ thuật trong lăng tẩm, đền, chùa và nơi thờ cúng ở Huế đã phát triển cực thịnh, trở thành nét văn hóa không thể thiếu ở vùng đất Cố đô.
Sách "Phủ Biên tạp lục", Lê Quý Đôn mô tả Phú Xuân vào đầu thế kỷ XVIII như sau: “…Nơi đây cung điện, lầu gác, mái lớn nguy nga, đài cao sặc sỡ, tường bao quanh, cửa bốn bề chạm khắc, vẽ vời khéo léo vô cùng…Tường trong, tường ngoài đều xây dày mấy thước, lấy vôi mật và mảnh sứ đắp thành hình rồng, phượng, lân, hổ, cỏ hoa…”. Thời Minh Mạng, Thiệu Trị cũng đã sử dụng loại hình trang trí này, đến thời Tự Đức, khảm sành sứ đã mang tính trang trí. Thời điểm muộn hơn ở lăng Kiên Thái vương được trang trí phong phú nội dung đề tài “Nhị thập tứ hiếu”, sử dụng hình tượng con người khá phong phú.
hải đến thời Khải Định, trang trí khảm sành sứ kết hợp thủy tinh màu mới phát triển rực rỡ. Trang trí khảm sành sứ vôi nề đã xuất hiện ở hàng loạt kiến trúc, như: Cung An Định, cửa Hiển Nhơn, cửa Chương Đức, Thái Bình lâu ngự lãm, điện Kiến Trung… Tiêu biểu độc đáo nhất là nội thất lăng Khải Định. Giá trị nghệ thuật lớn của lăng Khải Định là ở phần trang trí nội thất cung Thiên Định, trang trí dày đặc bởi nghệ thuật khảm sành sứ và thủy tinh màu. Những nghệ nhân tài ba đã thể hiện các đề tài từ dân gian cho đến cung đình: tứ linh, bát bửu, nhật nguyệt, mười hai con giáp… Những con vật, cây trồng gần gũi trong đời sống và những đồ dùng mang tính thời đại mới như đồng hồ, đèn Hoa Kỳ, kính lúp…cũng được sử dụng trang trí. Tất cả đã dung hợp từ những mảnh sứ tốt được nhập cảng từ Trung Hoa, Nhật Bản nhiều màu sắc quý đẹp như màu cam, màu ngọc, một chất liệu mới là kính thủy tinh màu nhập từ Pháp.
Các sản phẩm khảm xà cừ của cơ sở mỹ nghệ Trường Tiền - Huế. Ảnh: DT
Những mảnh sành sứ, thủy tinh bản chất là những vật liệu cứng, nhưng sự tinh tế tạo hình đã không cho thấy sự khô cứng, nặng nề. Những bàn tay nghệ nhân tài hoa đã khảm thành những hoa văn tinh tế. Các họa tiết không bị giới hạn bởi nét tô vẽ hay vôi vữa, tạo nên những tác phẩm có hồn, sinh động vô cùng. Tất cả đã tạo nên nghệ thuật độc đáo mang bản sắc Huế trong nền nghệ thuật dân tộc Việt Nam.
HỒ HOÀNG THẢO
---------------
Chú thích:
(1,2): “Bản sắc Việt, dấu ấn Huế trong mỹ nghệ khảm xà cừ-Trần Đình Sơn, Kỷ yếu Hội thảo”Dấu ấn Huế, bản sắc Việt trong sản phẩm thủ công truyền thống, Huế, 2015).