Cây lựu (Punica granatum) có nguồn gốc ở Iran và miền tây dãy Hi Mã Lạp Sơn, được trồng làm cây ăn quả, cây cảnh hoặc cây làm thuốc phổ biến ở Iran, Iraq, Azerbaijan, Afghanistan, Pakistan, Ấn Độ, Nga và vùng Địa Trung Hải. Nó cũng được trồng phổ biến ở miền Nam Trung Quốc và vùng Đông Nam Á, trong đó có nước ta. Ở Hàn Quốc và Nhật Bản, nhiều giống lựu khác nhau về kiểu hoa và màu hoa ngày càng phát triển phổ biến và đặc biệt được dùng rộng rãi cho việc tạo cây bonsai.

Ở nước ta, hiện nay cây lựu được trồng khắp các tỉnh thành từ Bắc chí Nam. Nhiều nơi chọn giống lựu cao cây, sai quả và quả lớn, hạt nhiều cơm để trồng làm cây ăn quả, sản xuất hàng hóa. Một số nơi chọn giống lựu thấp cây để trồng làm cảnh. Giống thấp cây cũng có loại hoa thưa do mọc đơn lẻ, nhưng cũng có loại hoa dày đặc do mọc thành cụm.

Ở Huế, cây lựu xuất hiện từ lâu, chí ít cũng từ thời Nguyễn, vì thế nó đã được lược kê và mô tả trong bộ sách Đại Nam Nhất Thống Chí. Chúng tôi không biết được một cách chính xác cây lựu ở Huế đến từ nơi đâu, chỉ biết trong tập thơ Ngũ đệ nhân vật có 2 câu nói về lựu, cho thấy lựu được đưa từ Tây Vực (Trung Quốc) về để tiến vua triều Nguyễn (Xuất tự Đồ Lâm sắc dạng thù/ Thâu thành Tây Vực hiến Hoàng đô).

Lựu không chỉ là cây trồng để ăn quả hay để làm cảnh mà nó còn là một loài cây dược liệu quí, được sử dụng trị bệnh ở rất nhiều nước trên thế giới từ trước đến nay. Ivan A. Ross đã công bố trong tác phẩm Medicinal Plants of the World, xuất bản ở New Jersey năm1999 việc sử dụng cây Lựu trong nền y học truyền thống của hơn 20 nước khác nhau từ châu Mỹ, châu Âu đến châu Á. Qua đó cho thấy các bộ phận của cây từ rễ, thân, lá, hoa đến quả đều được dùng làm thuốc và các chứng bệnh thường được điều trị bằng các bộ phận của cây lựu bao gồm tiêu chảy, kiết lị, bỏng, viêm đường hô hấp, viêm nhiễm đường tiết niệu, tẩy giun sán kể cả sán dây, bệnh giang mai, các bệnh phụ khoa, điều hòa kinh nguyệt...

Ở nước ta, nhiều công trình cũng nêu lên tác dụng chữa bệnh từ các bộ phận của cây lựu. Gần đây, nhiều website tiếng Việt đăng tải bài viết “6 tác dụng bất ngờ của quả lựu” cho thấy quả lựu có tác dụng cải thiện sức khỏe của tim, giảm huyết áp và nguy cơ đột quị, ngăn cản sự phát triển của tế bào ung thư tiền liệt tuyến, kháng các vi khuẩn có hại, cải thiện khả năng cường dương và tăng tỉ trọng xương. Qua cuốn Cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, Gs. Đỗ Tất Lợi cho biết vỏ rễ lựu chữa sán; vỏ rễ và vỏ thân lựu làm thuốc ngậm chữa đau răng, vỏ quả chữa tiêu chảy và kiết lị. Qua Từ điển Cây thuốc Việt Nam, Ts. Võ Văn Chi cho biết vỏ quả dùng chữa trị tiêu chảy, kiết lị ra máu, tiểu tiện ra máu, băng huyết, bạch đới, thoát giang, đau bụng giun; vỏ thân và vỏ rễ dùng trị giun, sán dây, trị đau răng; thịt quả dùng trợ tim, giúp tiêu hóa; dịch quả tươi làm mát, hạ nhiệt; hạt giúp tiêu hóa; hoa dùng chữa viêm tai đề phòng chảy mủ. Một số tài liệu khác còn cho biết hoa có tác dụng trị các vết thương chảy máu, chảy máu cam, viêm tai giữa, làm ấm phổi, tăng cường tiêu hoá; lá giã nát đắp chữa các vết thương bầm tím, tụ máu, dịch lá dùng rửa các nốt chốc đầu, các nốt đậu mùa giúp chóng lên da non; quả trị chứng quai bị, hắc lào, trĩ ra máu, khí hư; rễ sát khuẩn, chữa cam răng, cam mũi...

Một điều xin lưu ý cùng độc giả, vị thuốc từ cây lựu thường được dùng dưới tên Thạch lựu nên khi sử dụng độc giả không nên nhầm với “Phan (Phiên) thạch lựu (番石榴)”, vì Phan thạch lựu là tên tiếng Hoa chỉ cây ổi (Psidium guajava). 

NGƯT Đỗ Xuân Cẩm