Ngược dòng Ưng Hoong
Lên thuyền cùng với những người bạn ở xã Hồng Hạ, chúng tôi men theo dòng nước xanh thẳm bắt đầu từ chân cầu Tà Lương bằng đò máy để đi theo cái ngút ngàn của gió, của cây rừng và cái mơn man của những cơn sóng nhẹ để ngược nguồn sông Bồ đến với cột đá thiêng.
Càng đi vào sâu, con sông càng có những đoạn uốn quanh mềm mại. Con sông như một nỗi si mê chất ngất uốn theo từng cái nhìn óng ánh biếc lên của rừng, của những triền dốc thoai thoải bình yên đến lạ kỳ. Nó như xóa tan ký ức về sự hung dữ trong cơn đại hồng thủy năm nào từng cuốn phăng đi cả cây cầu Tà Lương vốn là con đường huyết mạch nối liền miền ngược với miền xuôi.
Rồi chúng tôi cũng đến một ngã tư sông bàng bạc. Nơi đây, bãi đất đang được “trấn giữ” bởi cột đá thiêng rồi cũng từ từ hiện ra. Nhìn dòng nước thăm thẳm của dòng Ưng Hoong cũng biết ngay là nước ở đây rất sâu và hiểm trở. Ngã tư sông này ngày xưa vốn là nơi giao lưu buôn bán trao đổi hàng hóa giữa đồng bào miền ngược và đồng bào miền xuôi. Người miền xuôi đem nồi, niêu, xoong, chảo, muối, gạo lên trao đổi với hàng hóa là mật ong, thịt thú rừng… của người miền ngược. Còn cột đá thiêng thì nằm trên một mỏm đất cao nhô ra mé sông. Năm 1968, đã có không biết bao nhiêu tấn gạo đã được vận chuyển bằng bè ngay trên chính dòng sông này để kịp thời chi viện cho chiến trường khốc liệt dưới xuôi.
Cột đá thiêng A Zoi là một khối đá hình trụ màu rêu cao khoảng chừng 2 mét được đẽo gọt công phu. Chung quanh cột được chạm khắc các đường chỉ và hoa văn tinh xảo. Theo thời gian, một số hoa văn đã bị bào mòn nhưng vẫn thể hiện được sự khéo tay của người xưa.
Tương truyền, thời xa xưa, có một người thanh niên miền ngược tên là Zoi, sống một mình không người thân thích. Anh sống bằng nghề câu cá và hay ra ngồi ở mỏm đất đầu sông này. Anh lại có tài đẽo khắc đá nên đi đâu cũng ngồi gọt, giũa và mài, khắc hòn đá đó theo nhiều hình hoa văn khác nhau rất đẹp. Ngã tư sông là nơi có địa hình hiểm trở và cũng là con đường giao thương buôn bán. Một hôm, khi những chiếc thuyền buôn bị mắc kẹt giữa dòng, người ta phát hiện thấy Zoi đang ngồi đẽo gọt đá trên mỏm sông, bèn nhờ anh chỉ giúp đường thoát khỏi nguy hiểm. Trước khi anh giúp, họ sửa soạn ba mâm cơm, rượu, thịt như anh yêu cầu. Sau đó, nhờ phép lạ của Zoi, con nước dâng lên và những con thuyền thoát khỏi nguy hiểm.
Cột đá thiêng AZoi
Sau khi Zoi chết đi, có một số người dân thương anh đã chôn anh ở nơi mà ngày ngày anh vẫn ngồi gọt đá. Ngay tại mộ anh người ta dựng hòn đá mà anh đã gọt, đã mài được gọi là cột đá thiêng A Zoi, hay theo cách gọi của người dân bản địa là Timozoi. Sau này mỗi lần lên khu vực đó đánh bắt cá, hay đi làm gỗ, hoặc tới ngày giỗ của Zoi, người ta vẫn thường thắp hương và cúng bái tại đó. Tương truyền, những ai đặt bàn tay mình lên cột đá thiêng A Zoi và nguyện cầu, sẽ gặp được nhiều may mắn, an lành, hạnh phúc…
Anh Hồ Viết Lương, Chủ tịch xã Hồng Hạ, cho chúng tôi biết, xung quanh cột đá thiêng này có nhiều truyền thuyết khác nhau nhưng trong quá trình tìm hiểu từ các cụ cao niên nhất ở các làng thì nội dung tương đối giống nhau. Đó là câu chuyện về một anh chàng miền ngược tên là Zoi, thân hình cao to vạm vỡ, người thì đóng khố, trên lưng luôn đeo gùi, sau gùi là một hòn đá to, trên tay luôn cầm cần câu, sống chỉ một mình, không có cha mẹ, anh em hay vợ con gì cả. Zoi chỉ sống ven suối ở khu vực A-Nụ, công việc của chàng thường ngày chỉ câu cá và gùi theo sau lưng một hòn đá to mà một người bình thường không thể nào nhấc nổi. Chàng đi tới đâu thì hòn đá và cần câu đi theo tới đó, khi cắm câu xong, chàng lại ngồi gọt, giũa và mài, khắc hòn đá đó theo nhiều hình hoa văn khác nhau.
Cột đá thiêng được bà con dân chài ở thị xã Hương Trà trong khi đánh cá trên sông tình cờ phát hiện và vớt lên. Khi dựng lại cột đá như vị trí hiện nay, xã cũng đã làm một lễ cúng theo đúng phong tục của đồng bào miền núi với một con heo hơn 50 kg và sự chứng kiến của tất cả các cụ cao niên nhất làng, xin linh hồn A Zoi cho mọi người từ nay hằng năm được đến thăm và thắp hương. Đồng bào cũng coi đó là một vật linh thiêng che chở cho bà con.
Anh Lương cho chúng tôi biết thêm, câu chuyện về Zoi thực ra còn rất dài. Chẳng hạn như chuyện Zoi được vua mời về cung như thế nào, chuyện thách đấu giữa vua và Zoi ra sao hay chuyện về cái chết của Zoi. Các cụ cao niên ở các làng kể câu chuyện này mất đến cả buổi. Các cụ còn bảo phía trên đỉnh ngọn đồi ngày xưa còn có một giếng nước nằm giữa các tảng đá và gọi đó là giếng thần bởi vì nước trong giếng tuy không cao nhưng quanh năm trong vắt và mát rượi.
Chúng tôi trở về khi trời đã quá trưa. Nắng của một ngày tháng tư rất gắt nhưng không làm vơi đi cái bãng lãng đầy mộng mơ của một miền đất lung linh huyền thoại. Ở nơi đầu nguồn sông Bồ, chúng tôi đã được sống trong vẻ đẹp của núi rừng, vẻ đẹp của một nền văn hóa bản địa, nguyên sơ mà lung linh huyền thoại.
Lê Tấn Quỳnh