Thật ra, bản chất của cò chẳng qua là một khâu trung gian, kết nối các nhu cầu. Dễ thấy nhất là trong thương mại. Thương mại của Việt Nam ta không phải chỉ có một khâu trung gian mà rất nhiều khâu trung gian. Chúng ta thường hay nghe từ thương lái. Người nông dân nuôi được con gà, con lợn, qua thương lái để đến chợ, đến lò mổ. Rồi từ đây lại qua một khâu trung gian phân phối nữa. Chưa hẳn như thế đã đến tay người tiêu dùng mà có thể phải qua chị bán gà, anh bán thịt ở chợ… Cái bất lợi của khâu phân phối trung gian này là làm “đội chi phí cho sản phẩm cuối cùng”. Mua một con gà ở nhà người nông dân có thể chỉ một trăm ngàn nhưng khi xuống chợ, đến tay người tiêu dùng đã nâng lên mấy chục phần trăm. Với nền thương mại của Việt Nam, không có khâu trung gian đôi lúc hàng hóa không được phân phối một cách trôi chảy. Không có thương lái, chưa hẳn người nông dân làm ra sản phẩm đã biết bán ở chỗ nào.

Qua câu chuyện này chúng ta có thể thấy, ở một khía cạnh nào đó, cò là cần thiết, mang ý nghĩa tích cực. Cò là khâu trung gian kết nối hai hoặc nhiều nhu cầu. Tôi có nhu cầu bán nhưng không biết bán ở đâu, hoặc không có điều kiện để đi bán trực tiếp, hoặc bán trực tiếp chưa chắc gì lợi hơn qua khâu trung gian (ví dụ như bán vài con gà nhưng mất một ngày công). Bạn muốn mua một sản phẩm, dịch vụ nhưng không biết mua ở đâu. Nhiều nước công nghệ phát triển đã “đón lõng” nhu cầu này để phát triển thương mại điện tử và trở nên giàu có. Nhiều tỷ phú trên thế giới đã sở hữu một chợ thương mại điện tử khổng lồ.

Như vậy, xét về nguyên lý, cứ có nhu cầu kết nối là có điều kiện để phát trung gian. Nhưng còn một điều kiện khác nữa, là người có nhu cầu kết nối không kết nối được và nếu được thì có thể sẽ không tốt hơn, không đạt kết quả cao hơn người khác, tức là người trung gian.

Mặt tích cực, thuận lợi, cần thiết của khâu trung gian là như trên đã nói. Nhưng đó là trung gian minh bạch. Còn có những trung gian không tích cực, không minh bạch, dấu nhẹm, thụt thò… đó chính là… "cò”. Tôi muốn làm một thẻ đỏ (giấy chứng nhận quyền sử dụng đất) phải qua nhiều cấp địa chính, từ xã đến huyện với nhiều thủ tục: đo đạc, xác nhận không tranh chấp… Bây giờ nhờ cải cách thủ thục hành chính nên có "một cửa" để nộp rồi yên tâm đợi chứ trước đây là phải chạy hết cửa này đến cửa khác, và mỗi cửa có những khó khăn nhất định nên có khi gửi gắm cho một người “thạo việc” còn hay hơn. Và tất nhiên phải tốn một khoản chi phí nhất định. Chính cái chi phí ngầm này, tức là người cung cấp dịch vụ có lợi nên chuyện gây khó dễ để “đi đường vòng”, “thông qua cò” là lẽ đương nhiên. Điều này là không minh bạch, không được làm nhưng nó vẫn diễn ra, ở rất nhiều lĩnh vực. Muốn con vô lớp một trường này trường kia, qua cò cho chắc. Có quen biết với người có quyền quyết định đấy nhưng ai dám nhận “bồi dưỡng”, “ơn nghĩa” của anh. Mà không nhận thì mất phần. Cò sẽ xuất hiện đúng lúc, và ai cũng hài lòng…

Nhìn vào thực tế đời sống thấy có nhiều lĩnh vực phát sinh những nhu cầu như vậy lắm. Thường là nơi cung cấp các loại dịch vụ công, cho nên cò cũng xuất hiện ở nhiều lĩnh vực.

Nguyên nhân thì đã rõ, luật lệ chưa có thể bịt kín tệ nạn này. Cán bộ công chức, viên chức chưa phải là đã trong sáng cả, đó là chưa nói đến chuyện cố tình làm khó dễ để vòi vĩnh. Dịch vụ công chưa đáp ứng đủ nhu cầu của người dân… Nhưng nguyên nhân quan trọng nhất là không minh bạch. Xin nêu một ví dụ thế này thôi. Như một trường tiểu học, năm học này chỉ đáp ứng đủ điều kiện nhận trái tuyến 10 cháu thôi. Minh bạch ra chỉ tiêu này. Minh bạch cả tiêu chuẩn (chính đáng để xét, ví dụ như 10 tiêu chuẩn). Ai được sẽ phải có trách nhiệm đóng góp bao nhiêu tiền. Thế thì làm gì có cò xuất hiện?

Cho nên, muốn dẹp nạn cò, ngoài những điều kiện khác thì có một điều kiện tiên quyết là phải công khai, minh bạch. Cò có thể giải quyết một nhu cầu nào đó của người dân, nhưng vì tính không chính đáng nên cò có thể làm tha hóa cán bộ; làm rối các thủ tục; làm cản trở các bước phát triển.

Cứ thử hỏi mười người dân có cần cò không? Chắc cả mười bảo rằng không. Nhưng ai thay thế được công việc của cò?  Đó là bộ máy nhà nước hoạt động hiệu lực hiệu quả, hướng đến phục vụ chuyên nghiệp các nhu cầu chính đáng của người dân.

Nguyên Lê