Hiệu sách Thuận Hóa, trước đây là nơi đặt trụ sở bí mật của Xứ ủy Trung Kỳ
Những mảnh vỡ từ quá khứ
Nằm ở vị trí tiếp giáp hành lang hai cây cầu (Đông Ba và Gia Hội) của khu buôn bán Đông Ba - Gia Hội trong quá khứ nên con đường này có nhiều thuận lợi về giao thương kinh tế. Hàng da thủ công, hàng sứ, hàng mộc, đặc biệt là hàng thuốc đông y cổ truyền của những gia đình người Hoa vẫn còn vương vấn dấu tích đến ngày nay. Song song với đường Phan Đăng Lưu là đường Huỳnh Thúc Kháng (xưa gọi là phố Hàng Bè), có thể giao thương bằng đường thuỷ về dưới Bao Vinh. Đó là những chấm phá về kinh tế. Cố nhiên, diện mạo quá khứ của con đường này không thể thiếu những dấu ấn về văn hoá, lịch sử.
Nằm trong khuôn viên vườn hoa Phan Đăng Lưu đoạn rẽ đi hướng Mai Thúc Loan là vị trí cũ của Trường tiểu học Pháp- Việt Đông Ba. Được xây dựng từ năm 1905, ngôi trường là cơ sở giáo dục tiểu học Pháp - Việt đầu tiên ở Huế, dạy bằng 3 thứ tiếng Pháp, Hán, Việt. Năm 1906, trong lần thứ 2 vô Huế, Nguyễn Sinh Cung (tên khai sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh) đã theo học tại ngôi trường này qua lớp nhì niên khoá 1906 - 1907, lớp nhất niên khoá 1907 - 1908. Năm 2008, dấu vết địa điểm Trường tiểu học Pháp - Việt Đông Ba đã được UBND tỉnh Thừa Thiên Huế công nhận là Di tích cấp tỉnh.
Truy tầm tài liệu nghiên cứu về đường Phan Đăng Lưu, có lẽ Rạp hát Bà Tuần là địa danh được gọi tên nhiều hơn cả. Rạp hát này do phu nhân của Tuần vũ Đặng Ngọc Oánh xây dựng vào năm 1923, còn có tên gọi là Đồng Xuân Lâu (ngôi lầu cùng hưởng mùa xuân). Theo nhà nghiên cứu Bửu Ý, đây là nơi tổ chức hát bội, ca Huế, cải lương. Những vở tuồng cổ như San Hậu, Giang Đông phó hội, Giang Tả cầu hôn... trở thành những tác phẩm sân khấu được công chúng rất ưa chuộng thời bấy giờ. Ngoài ra, Rạp Bà Tuần còn là nơi tổ chức bói tuồng trong những ngày tết. Sau vài thập niên tồn tại, rạp hát này hiện đã không còn nhưng vẫn sống trong ký ức của những ôn mệ còn nhớ chuyện những sân khấu dân gian ở Huế.
Đường Phan Đăng Lưu luôn là khu phố sầm uất
Năm 1938, đồng chí Lê Duẩn đã chọn Hiệu sách Thuận Hoá tại 95C phố Gia Long là nơi đặt trụ sở bí mật của Xứ uỷ Trung Kỳ. Đây vốn là ngôi nhà của ông Châu Tùng Cẩm và bà Tôn Nữ Thị Huệ, được đồng chí Tô Kim Thuyên và Lê Thị Quế tìm thuê để mở của hiệu bán sách báo làm bình phong che mắt địch trong thời gian hoạt động. Hiện nay, hiệu sách này nằm ở số 141 Phan Đăng Lưu.
Tiết tấu hiện đại
Tôi chính thức đặt bước chân đầu tiên đến con đường này vào năm 2008, trong một lần đạp xe bát phố. So với những câu chuyện trong quá khứ thì như một lẽ tất nhiên, Phan Đăng Lưu bây giờ đã khác, với một sinh khí mới, diện mạo mới.
Nhiều người nói đường Phan Đăng Lưu giống như một Hồng Kông thu nhỏ vì dáng điệu hiện đại và bộ mặt thương mại của nó. Để ý kỹ sẽ thấy phần lớn các biển hiệu buôn bán ở con đường này đều được thiết kế và treo theo chiều dọc bên cạnh những ngôi nhà cao tầng, chạy chữ màu đỏ nổi bật. Một số cửa hiệu còn để cả tiếng Hoa, vì gốc gác ngôi nhà và mặt hàng buôn bán là của người Hoa kinh doanh thuốc bắc. Đứng từ phía đầu đường Trần Hưng Đạo nhìn vô sẽ thấy con đường này khác biệt rất nhiều những con đường khác ở Huế, từ đặc thù kinh doanh đến không khí phố phường.
Nổi bật nhất tại tuyến đường là các cửa hàng kinh doanh điện dân dụng. Đa phần các cửa hàng điện ở đây đều có xuất phát điểm từ truyền thống của gia đình, còn lại do người nơi khác đến thuê mặt bằng kinh doanh.
Ông Lương Đạt, chủ một cửa hàng điện cho biết: "Cửa hàng này từ thời ông cụ nhà tôi truyền lại cho con cháu, tính đến đời của tôi tổng cộng đã qua ba thế hệ. Chúng tôi bán hàng mới nhưng vẫn kèm theo hàng đã qua sử dụng để phục vụ những người lao động bình dân có thu nhập thấp".
Ngoài hàng điện, cần phải kể đến các cửa hàng bán đồ thờ cúng, hoành phi, trướng liễn và cửa hiệu bán máy may. Sự sắp xếp và quy hoạch cửa hiệu của con phố này cho thấy sự nhất quán trong tập quán buôn bán của cư dân Đàng Trong vẫn có từ xưa. Điều này minh chứng kinh đô là địa điểm có khả năng hội tụ và giao lưu kinh tế - văn hoá mạnh hơn bất cứ nơi nào.
Vườn hoa Phan Đăng Lưu, là vị trí cũ của Trường tiểu học Pháp - Việt Đông Ba
Nói đến Phan Đăng Lưu bây giờ mà không nhắc đến Cafe Sửu thì quả thật thiếu sót. Quán mở từ 4h30 sáng nhưng rất đông khách. Khi trời còn mờ sương, các bàn ghế đã chật kín người ngồi. Người uống cafe, người bán vé số... cùng chung nhau cái không gian lọt thỏm dưới tán cây rộng. Có vị khách ruột, nhà ở tận Vỹ Dạ nhưng rất hay đạp xe lên đây uống cafe. Ông bảo: "Tôi đến đây không chỉ đơn giản để uống cafe mà vì nhớ chỗ. Thành phố có nhiều quán cafe nhưng chỉ thích chỗ ngồi ở đây. Mộc mạc và bình yên. Cảm giác thân thuộc như ở nhà".
Người ở phố thường ít có thói quen nấu bữa sáng trong nhà. Họ dậy sớm tập thể dục, uống cafe rồi mua đồ ăn sáng về nhà hoặc cũng có thể ăn ngay tại quán. Một cụ già ngồi trầm ngâm trước cửa, đưa mắt quan sát những chuyển động trên con đường. Trong hẻm, những chiếc xe máy lách nhau để kịp giờ đưa con đi học rồi tới cơ quan. Tiếng còi xe tấp nập từ sáng đến hết ngày. Tối, những bảng hiệu bật lên hòa trong ánh sáng hắt ra từ những cửa hàng bán đèn điện khiến đường Phan Đăng Lưu trở thành một trong những đại diện tiêu biểu của nhịp sống đô thành. Bây giờ là thế kỷ XXI, mọi thứ vẫn luôn trong cơ chế của đổi thay.
Giống như số phận những con đường khác, đường Phan Đăng Lưu cũng nằm giữa hai chiều thời gian. Sự giao thoa cũ và mới, truyền thống và hiện đại vẫn hàng ngày hàng giờ vận động âm ỉ trong lòng con đường này. Những di chỉ thời gian, những bóng người hoài cổ, những ngõ ngách cũ kỹ đan trộn trong hơi thở hiện đại của phố phường. Đó là cơ sở của sự chuyển tiếp văn hoá, minh chứng một nhận định, con đường hiện đại tưởng như không Huế mà lại vẫn Huế.
Bài: NGUYÊN HƯƠNG - Ảnh: LINH ĐAN