Bảo tồn và phát huy giá trị các công trình kiến trúc Pháp

Nhà nghiên cứu Hồ Vĩnh

Nhà nghiên cứu Hồ Vĩnh. Ảnh: Đức Minh

Các công trình kiến trúc kiểu Pháp phía Nam sông Hương được người Pháp quy hoạch năm 1897, đến nay vẫn còn nằm trên trục đường Lê Lợi, Hùng Vương, Nguyễn Huệ như khách sạn Sài Gòn Morin, trụ sở Liên hiệp các Hội văn học nghệ thuật, Bệnh viện Trung ương Huế, Trường THPT Hai Bà Trưng, THPT chuyên Quốc Học, Ga Huế, Đại học Huế...

Nhiều công trình kiến trúc biệt thự có nét đặc trưng riêng, biết tận dụng thiên nhiên, nhà có hai cửa, về mùa hè mát, mùa đông ấm... Qua thời gian nghiên cứu, công trình kiến trúc Pháp bị phá dỡ do hết niên hạn sử dụng, có công trình thay đổi cải tạo như Sài Gòn Morin từ 2 tầng lên 4 tầng mang dáng dấp kiểu Pháp nhưng hệ thống cửa khác với trước, riêng mặt bằng ổn định theo kiến trúc ban đầu. Hệ mái cũng thay đổi. Tôi lấy làm tiếc về việc chi nhánh ngân hàng Đông Dương bị đập bỏ (nay là Trung tâm Học liệu Đại học Huế ). Tháng 4 năm 2017, thêm ngôi biệt thự Pháp ở số 5 Lý Thường Kiệt bị đập bỏ. Có nhiều khi tôi cảm thấy đơn độc trong cuộc "đấu tranh" để giữ lại những di sản quý này cho Huế.

Đồ họa: Đức Minh

Ông Võ Lê Nhật, Phó Chủ tịch UBND thành phố Huế

Ông Võ Lê Nhật, Phó Chủ tịch UBND TP Huế. Ảnh: Đức Minh

Vừa qua, UBND tỉnh ban hành quyết định công bố 27 công trình kiến trúc Pháp tiêu biểu. Đây là bước khởi đầu, cơ sở định hướng quan trọng để có động thái ứng xử với những công trình Pháp tiêu biểu.

Tòa nhà Bảo tàng Văn hóa Huế. Ảnh: Phan Thành

Đến bây giờ, chưa có một đề án đánh giá tổng thể, cụ thể chất lượng từng công trình. Tuy nhiên, thời gian trước cũng đã có một số dự án nhỏ để chỉnh trang, sửa chữa, cải tạo một số công trình nhằm nâng cao chất lượng sử dụng. Tôi nghĩ rằng, các ngành, các cấp nên tham mưu cho UBND tỉnh về đề án tổng thể để cụ thể hóa chủ trương của UBND tỉnh.

Về phía thành phố sẽ tham mưu với Sở Xây dựng và UBND tỉnh để nghiên cứu chính thống hơn nhằm phát huy giá trị các công trình Pháp tiêu biểu.

Ông Võ Lê Nhật, Phó Chủ tịch UBND thành phố Huế

Có hai quan điểm, một là những công trình xây dựng thời kỳ Pháp, hai là những giá trị kiến trúc của Pháp. Tôi nghĩ rằng, UBND tỉnh không dừng lại ở 27 công trình mà còn bổ sung thêm. Chúng ta đặt ra vấn đề tôn tạo kiến trúc, đóng góp cho cảnh quan đô thị, mang dấu ấn một thời kỳ.

Qua nhiều ý kiến, tôi vẫn chưa thấy thống nhất là việc giữ lại công trình thời kỳ Pháp hay kiến trúc của Pháp. Do vậy, cần làm rõ vấn đề này, để chúng ta có phương án giữ gìn hay phá dỡ phù hợp nhằm hướng tới mục tiêu quy hoạch đô thị.

Toàn cảnh khách sạn Sài Gòn Morin với lối kiến trúc Pháp sang trọng, nằm ở vị trí đắc địa. Ảnh: Phan Thành

Nhà nghiên cứu Hồ Vĩnh

Nhà thờ Dòng chúa cứu thế trong danh sách UBND tỉnh đưa ra như thế không hợp lý, tên gọi chính xác là nhà thờ "Đức mẹ hằng cứu giúp", đây là kiến trúc tân thời. Tương tự, nhà thờ giáo xứ Phủ Cam cũng được xây dựng tân thời.

Tôi cũng xin bổ sung vào danh sách một số công trình như Trường THPT Nguyễn Trường Tộ, Trường THCS Huỳnh Thúc Kháng, ngôi trường nằm số 66 Bạch Đằng nay thuộc sở hữu tư nhân, trường Việt – Pháp Đông Ba (Trường tiểu học Phú Cát)...

Ông Lê Toàn Thắng, Phó Giám đốc Sở Xây dựng      

Hiện nay, tỉnh đã ban hành danh mục 27 công trình kiến trúc Pháp có giá trị và cần được bảo tồn và phát huy.

Về quy trình, Sở là đơn vị chủ trì để rà soát, cũng như có bước thống kê. Hiện nay, sau khi rà soát, danh sách còn 27 công trình.

Ông Lê Toàn Thắng, Phó Giám đốc Sở Xây dựng. Ảnh: Đức Minh 

Trong quá trình triển khai, lấy ý kiến rất nhiều ban hành, thành phố và các cơ quan liên quan, như Sở Văn hoá và Thể Thao tỉnh, các hội như hội kiến trúc sư, hội quy hoạch, hội lien hiệp văn học nghệ thuật, hội xây dựng… Cuối cùng chốt được danh sách này.

Chúng tôi khẳng định đây là 27 công trình có giá trị về mặt kiến trúc, nghệ thuật và lịch sử.

Đây là bước đi ban đầu để có kế hoạch dài hơi tiếp theo để phát huy, bảo dưỡng và duy tu.

Ông Phan Thế Đạt - Phó chủ tịch Hội kiến trúc sư tỉnh

Ông Phan Thế Đạt, Phó chủ tịch Hội kiến trúc sư tỉnh. Ảnh: Đức Minh

Tôi đồng tình với ý kiến của anh Thắng, Phó giám đốc Sở Xây dựng, theo tôi đây là danh sách trước mắt và mục tiêu đặt ra là công trình có giá trị nghệ thuật kiến trúc. Đây cũng là những công trình thuộc sở hữu của nhà nước và các tổ chức, chứ chưa kịp đưa vào danh sách một số công trình kiến trúc Pháp do tư nhân sở hữu.

Th.S Nguyễn Phú Thọ, Phó Hiệu trưởng Trường THPT Chuyên Quốc học

Th.S Nguyễn Phú Thọ, Phó Hiệu trưởng Trường THPT Chuyên Quốc học. Ảnh: Đức Minh

Trường THPT chuyên Quốc Học Huế thành lập 1896 theo sắc dụ vua Thành Thái. Đến 1915, trường được xây dựng theo lối kiến trúc Pháp. Đặc trưng của kiến trúc Pháp là các công trình xây dựng hài hòa vơi không gian, cảnh quan của trường cùng với việc khảo sát kỹ yếu tố phong thủy.

Với đặc trưng kiến trúc Pháp đã tạo được môi trường học tập rất tốt cho học sinh. Thời gian gần đây, nhiều khách nước ngoài thăm trường và cùng chung nhận xét đây là ngôi trường khi bước vào đã là muốn học rồi. Do vậy, mục tiêu nhà trường là tôn tạo những vẫn giữ nét đặc trưng của kiến trúc Pháp, nhằm tạo ra môi trường học tập lý tưởng cho học sinh.

Điển hình như cổng trường đã tự nhiên đại diện cho hình ảnh cấp độ THPT của Thừa Thiên Huế, nhà trường khai thác, khơi dậy lòng tự hào và đam mê của học sinh.

Năm 1990 trường được công nhận Di tích Văn hóa cấp Quốc gia, từ đó nhà trường có những phương án gìn giữ nét kiến trúc. Hiện nay, hình ảnh Trường Quốc Học được nhiều người trong và ngoài nước chia sẻ, đó là cơ hội để nhà trường quảng bá hình ảnh, hướng tới mục tiêu hội nhập của nhà trường.

Th.S Nguyễn Phú Thọ, Phó Hiệu trưởng Trường THPT Chuyên Quốc học

Từ năm 1915 đến nay, trường trải qua nhiều lần tu bổ, tôn tạo; có một đợt cải tạo lớn nhất trong thập niên 90.

Khi nhà trường tôn tạo hay xây dựng công trình mới thì luôn có ý thức gìn giữ lại nét kiến trúc, họa tiết nguyên bản của thời Pháp. Điển hình như các dãy nhà, hành lang của công trình cũ được gìn giữ tốt, khi xây dựng công trình mới thì gìn giữ lối hành lang này để tạo ra nét hài hòa.

Trường THPT Quốc Học - một trong những ngôi trường mang đặc trưng kiến trúc Pháp rất đẹp. Giờ đây, ngoài phục vụ cho giáo dục, trường còn là điểm đến tham quan của nhiều du khách khi ghé Huế. Ảnh: Phan Thành

Nhà nghiên cứu Hồ Vĩnh

Những công trình kiến trúc Pháp sở hữu nhà nước, chúng ta chưa bàn đến vì đã có cơ chế quản lý. Nếu cho thuê sẽ có nhiều bất cập bởi người thuê tự ý điều chỉnh, thay đổi công năng sử dụng...

Nhà nghiên cứu Hồ Vĩnh tham khảo tài liệu trả lời bạn đọc. Ảnh: Đức Minh

Riêng một số công trình kiến trúc Pháp thuộc quyền sở hữu tư nhân rất khó can thiệp. Trải qua thời gian, công trình xuống cấp chủ sử dụng phải đập bỏ để xây mới... Tuy nhiên, nếu người sử dụng vẫn giữ lại một vài nét mang dáng dấp kiến trúc Pháp thì công trình đó vẫn còn giá trị.

Lê Toàn Thắng, Phó Giám đốc Sở Xây dựng

Về công tác quản lý công trình kiến trúc Pháp, tỉnh đã ban hành các danh mục làm cơ sở để bảo tồn và phát huy.  

Trong thời gian qua, quỹ kiến trúc Pháp của chúng ta khá nhiều, tôi khẳng định đây là hình thái về kiến trúc khá đặc sắc. Tuy nhiên do sự phân bố của các công trình kiến trúc Pháp còn dàn trải, công tác quản lý công trình kiến trúc Pháp, đặc biệt là tư nhân chưa tốt, gây tình trạng mai một. Các công trình xuống cấp, chủ đầu tư ít quan tâm, hoặc do điều kiện kinh tế của người dân. Công tác định hướng bảo tồn, cũng như kêu gọi người dân tham gia bảo tồn chưa có động thái mang tính chất quyết liệt để phối hợp với chủ sở hữu các công trình này trong việc bảo tồn.

Trung tâm nghệ thuật Điềm Phùng Thị cũng là một trong những công trình được xếp vào danh mục kiến trúc Pháp đặc trưng cần được bảo tồn. Ảnh: Phan Thành

Ông Võ Lê Nhật, Phó Chủ tịch UBND thành phố Huế

Công trình nào cũng đều phải được sử dụng đúng mục đích và công năng, đồng thời đều phải quan tâm đến công tác duy tu, bảo dưỡng bảo trì.Trong quá trình sử dụng, cải tạo, bảo trì các công trình kiến trúc Pháp cần phải chú ý giữ gìn giá trị cốt lõi để phát huy giá trị công trình.

Đối với một số công trình xuống cấp các chủ đầu tư đã phối hợp với các cơ quan chức năng cải tạo, sửa chữa, kể cả công trình do tư tư nhân quản lý.

Tôi nghĩ cần có chính sách rõ ràng để khỏi xâm hại những công trình kiến trúc Pháp, đặc biệt là nhưng công trình đã được UBND tỉnh công bố.

Bảo tàng Văn hóa Huế (23-25 Lê Lợi, TP. Huế) nhìn từ trên cao - một trong những kiến trúc Pháp còn khá trọn vẹn. Ảnh: Phan Thành

Ngoài ra cần phải huy động, tập hợp được các nhà chuyên môn; đồng thời tăng cường nhận thức chung, cùng nhau bảo tồn giá trị kiến trúc đúng nghĩa. Việc công bố 27 công trình giúp chúng ta có cái nhìn rõ hơn về những công trình, kiến trúc Pháp.

Chúng ta quản lý Nhà nước thông qua các cơ chế chính sách từ trung ương dến địa phương. Tôi đồng ý với Sở Xây dựng phải xây dựng bằng được quy định quản lý đối với 27 công trình tiêu biểu đã được công bố để có hướng bảo tồn, sử dụng phù hợp.

Ông Phan Thế Đạt, Phó chủ tịch Hội kiến trúc sư tỉnh

Với một số công trình kiến trúc Pháp tư nhân, nếu chủ nhân của chúng cải tạo để phục vụ đời sống thì cần làm gì hay có hướng dẫn ra sao (như nhà Pháp ở phố cổ Hà Nội) để có sự thống nhất trong bảo tồn quỹ kiến trúc này không?

Nếu các nhà kiến trúc Pháp do tư nhân sở hữu muốn cải tạo thì phải tìm hiểu các hình ảnh trước đây về ngôi nhà để đảm bảo tính nguyên bản của kiến trúc. Về cải tạo nội thất cần có sự khảo sát về kết cấu để khi cải tạo không ảnh hưởng đến cấu trúc và sự an toàn sử dụng. Quan trọng nhất nên có sự tư vấn của đội ngũ kiến trúc sư có chuyên môn trước khi cải tạo.

Th.S Nguyễn Phú Thọ, Phó Hiệu trưởng Trường THPT Chuyên Quốc học

Th.S Nguyễn Phú Thọ, Phó Hiệu trưởng Trường THPT Chuyên Quốc học (bên trái). Ảnh: Đức Minh

Công trình kiến trúc Pháp là tổng thể các tòa nhà xây dựng và môi trường xung quanh. Theo tôi, nếu làm việc gì trên khuôn viên phải để ý, không để phá vỡ không gian và môi trường. Nếu có nhu cầu cải tạo xây mới nên duy trì lối xây dựng và các họa tiết trang trí kết cấu của tường cửa theo công trình nguyên bản. Ở Huế yếu tố thời tiết tác động công trình rất lớn, muốn bảo tồn được thì cần có nguồn vốn đầu tư để công tác bảo tồn diễn ra thường xuyên.

Nhà nghiên cứu Hồ Vĩnh

Biệt thự kiến trúc Pháp nằm ở số 5 Lý Thường Kiệt, TP. Huế bị đập bỏ. Ảnh: Phan Thành

Các công trình xuống cấp hết niên hạn sử dụng buộc phải triệt hạ hoàn toàn. Đa số các công trình kiến trúc Pháp xuống cấp phần hệ mái. Có những công trình bị đập bỏ rất đáng tiếc như công trình biệt thự số 5 Lý Thường Kiệt,TP. Huế bởi nó vẫn chưa xuống cấp trầm trọng. Nếu  tình trạng này xảy ra lần nữa, tôi đề nghị chúng ta phải lên tiếng mạnh mẽ và phải bảo vệ đến cùng.

Lê Toàn Thắng, Phó Giám đốc Sở Xây dựng

Ông Lê Toàn Thắng (bên phải), Phó Giám đốc Sở Xây dựng trao đổi cùng biên tập viên tại buổi giao lưu. Ảnh: Đức Minh 

Cần khuyến cáo chủ đầu tư trên cơ sở thông báo của đơn vị tổ chức xây dựng để có cơ sở, như những trường hợp kết cấu công trình mất ổn định, có nguy cơ sụp đổ thì có biển báo, hạn chế người đi lại.

Đối với những công trình cần lưu giữ giữ gìn, cần có công tác bảo tồn và phát huy, có phương án cụ thể như gia cố, gia cường các công trình này.

Lê Toàn Thắng, Phó Giám đốc Sở Xây dựng

Trường ĐH Khoa học - ĐH Huế cũng được xếp vào danh mục cần được bảo tồn được xây dựng theo kiến trúc Pháp. Ảnh: Phan Thành

Vừa rồi chúng ta mới có bước thống kê, trên cơ sở hệ thống công trình kiến trúc Pháp bố trí phân bố không đều ở nhiều nơi. Khó khăn lớn nhất là chúng ta chưa có đánh giá cụ thể về chất lượng công trình như thế nào. Nên chúng ta cần có công tác kiểm định đánh giá chất lượng, nhất là công trình có yếu tố tư nhân phải có những quy định mang tính chất bắt buộc.

Lê Toàn Thắng, Phó Giám đốc Sở Xây dựng

Từ cầu Phú Xuân đến cầu Trường Tiền, theo định hướng là không gian văn hoá nghệ thuật, khu vực điểm nhấn về không gian đô thị, phát huy các giá trị về văn hoá nghệ thuật, điểm đến cho du khách và người dân địa phương.

Trụ sở Liên hiệp Các hội văn học nghệ thuật tỉnh nằm ở địa chỉ 26 Lê Lợi, TP. Huế với kiến trúc Pháp. Ảnh: Phan Thành

Trong thời gian qua, tỉnh cũng có định hướng di dời, trụ sở Liên hiệp hội qua nơi khác, dành quỹ đất ở đây để đầu tư khu thương mại và dịch vụ, tạo bước đột phá và chuyển biến theo định hướng phát huy được khu đất này và các khu đất lân cận.

Quy trình công nhận một công trình kiến trúc có giá trị. Đồ họa: Minh Max

Ông Phan Thế Đạt, Phó chủ tịch Hội kiến trúc sư tỉnh

Công tác bảo tồn kiến trúc Pháp hiện thiếu sự chủ động, điều này thể hiện qua việc chúng ta chậm thành lập các hội đồng đánh giá và lập danh mục cần bảo tồn. Chính vì vậy nên trong thời gian vừa qua có nhiều công trình kiến trúc Pháp dần mất đi. Vấn đề ưu tiên trong bảo tồn kiến trúc Pháp hiện nay là gấp rút lập lý lịch của công trình bằng cách khảo sát kỹ hiện trạng, đưa ra các khuyến cáo, kiến nghị để bảo tồn và gìn giữ di sản.

Lê Toàn Thắng, Phó Giám đốc Sở Xây dựng

Quan điểm của tôi, các công trình kiến trúc nói chung, kiến trúc Pháp nói riêng, chúng ta cần cân nhắc.

Đầu tư là xác định giá trị kiến trúc nghệ thuật của công trình, tiếp theo là chất lượng của công trình đang như thế nào, vấn đề thứ 3 là quỹ kiến trúc không tập trung nên định hướng bảo tồn và phát huy để cảm nhận được giá trị kiến trúc là một vấn đề để nghiên cứu.

Bên cạnh đó, cần xác định công trình này góp phần gì trong định hướng về không gian đô thị, khi nó tồn tại thì không gian đô thị có đặc trưng, đặc thù và đẹp hay không.

Trong những trường hợp mà vấn đề phát triển lớn hơn, yếu tố giá trị ít hơn thì chúng ta phải hy sinh, dành quỹ đất đó để phát triển, sau khi cân nhắc rất kỹ lưỡng, vừa bảo tồn và vừa phát huy được giá trị, nhất là đáp ứng được phát triển chung của xã hội.

Ông Phan Thế Đạt, Phó chủ tịch Hội kiến trúc sư tỉnh 

Cần bảo tồn và phát huy giá trị, hai cái này không thể tách rời. Bản thân di sản phải “sống” được, cần gắn liền di sản với du lịch dịch vụ chứ không nên “bảo tàng hóa” di sản, như vậy mới đảm bảo tiêu chí bảo tồn và phát huy giá trị di sản.

Nhà nghiên cứu Hồ Vĩnh

Bảo tồn và phát triển cần có quy hoạch khu vực nào rõ ràng, chứ nếu nói phát triển mà tháo dỡ thì còn gì nữa là quỹ kiến trúc. Tôi không hiểu cách bảo tồn của mình là ra sao. Theo tôi đến thời điểm này cần phải bảo tồn di sản. Tôi đề nghị gắn bản lịch sử từng công trình và những vấn đề liên quan đến công trình đó.

Ông Võ Lê Nhật, Phó Chủ tịch UBND thành phố Huế

Tại đây đã có nhiều quan điểm khác nhau về việc bảo tồn hay phát triển nhưng mục tiêu là vừa bảo tồn vừa phát triển..

Để giải quyết bảo tồn hay phát triển phải phụ thuộc vào những công trình cụ thể vì công tác quản lý rất đa chiều về quy định, quy hoạch và công tác bảo tồn. UBND tỉnh cũng sắp ban hành quy định quản lý công trình kiến trúc Pháp

Ông Phan Thế Đạt, Phó chủ tịch Hội kiến trúc sư tỉnh

Việc thành lập hồ sơ di sản mất nhiều thời gian. Trước mắt để bảo tồn, chúng ta nên chủ động thành lập các hội đồng đánh giá của địa phương, của tỉnh, thành phố và sau đó đưa vào các danh mục công trình cần phải được ưu tiên bảo tồn.

Tranh luận về phương án bảo tồn. Ảnh: Đức Minh

Nhà nghiên cứu Hồ Vĩnh

Trước mắt phải bảo tồn các công trình “sống” vì chưa làm được hồ sơ khoa học để giữ lại, còn không sẽ mất dần. Tôi đề nghị nghiên cứu, bổ sung thêm các công trình có giá trị khác. Và có biện pháp bảo vệ khẩn cấp.

Lê Toàn Thắng, Phó Giám đốc Sở Xây dựng

Việc bảo tồn dựa trên các giá trị thực tế nội tại của công trình, chúng ta không chờ đến khi công trình được công nhận di sản rồi mới bảo tồn. Bằng chứng là không phải tất cả 27 công trình trong danh sách đều được công nhận là di sản.

Nhà nghiên cứu Hồ Vĩnh

Có những công trình phải đập bỏ để xây mới vì hết thời gian sử dụng. Nhưng ngược lại, có những công trình phải bảo vệ bởi nó mang dấu ấn lịch sử, kiến trúc còn khá nguyên vẹn.

Ông Phan Thế Đạt, Phó chủ tịch Hội kiến trúc sư tỉnh       

Di sản kiến trúc ngoài yếu tố nghệ thuật kiến trúc thì còn phải đảm bảo an toàn sử dụng. Việc bảo tồn phải gắn với an toàn công trình và tính mạng con người.

Ông Phan Thế Đạt, Phó chủ tịch Hội kiến trúc sư tỉnh

Hiện tại ngay cả Hà Nội cũng trăn trở trong bảo tồn kiến trúc Pháp. Ở Huế thì kiến trúc Pháp còn rải rác. Hà Nội còn nhiều tuyến phố kiến trúc Pháp và họ đang lập thiết kế đô thị, trong đó có quy định cụ thể về bảo tồn như thế nào. Huế có thể học tập Hà Nội bằng cách lập thiết kế đô thị để có căn cứ pháp lý để gìn giữ công trình kiến trúc Pháp. 

Nhà nghiên cứu Hồ Vĩnh

Tôi nghĩ cần học Hà Nội bởi họ bảo tồn kiến trúc biệt thự Pháp rất tốt. Có những công trình rất độc đáo, lỏm thỏm giữa thị thành nhưng vẫn được gìn giữ rất tốt.

Lê Toàn Thắng, Phó Giám đốc Sở Xây dựng

Theo tôi được biết, hiện nay, mô hình bảo tồn riêng cho công trình kiến trúc Pháp, tôi vẫn chưa có thời gian để tìm hiểu. Tuy nhiên, một số định hướng cho hình thức quản lý kiến trúc công trình, chúng ta có thể tham khảo ở mô hình Phố cổ Hà Nội, hoặc Đô thị Sapa và một số đồ án quy hoạch ở một số địa phương.

Trong các đồ án quy hoạch, vẫn ẩn hiện những quy định về quản lý kiến trúc, cảnh quan đối với các công trình kiến trúc Pháp; tuy nhiên, mức độ chi tiết để đáp ứng yêu cầu quản lý vẫn ở mức độ định hướng. Chính vì vậy, thời gian tới, chúng ta cũng khẩn trương xây dựng quy định quản lý nhằm có cơ sở bảo tồn và phát huy một cách hiệu quả.