Hến, trong suy nghĩ của tôi, trước hết, là một đứa con của dòng sông. Đứa con ấy được nuôi nấng trong bùn rêu và nước đục, bình lặng sống trọn một kiếp củi rều phận mỏng nhưng sự hiện hữu của nó luôn là xác tín về sự ở lại của một Huế thật xưa, lam lũ và thăng trầm. Còn hến, người Huế yên tâm như mình có một tài sản, một thứ “của để dành”.
Bây giờ là tháng 12, Huế chìm mình trong những cơn mưa rưng rức suốt ngày dài. Nơi tôi ở là Vỹ Dạ, có Cồn Hến và Đập Đá - những địa chỉ gắn liền với bao điều liên quan về hến, và ở đó, tôi thấy mắt hến hằn lên từng ngày qua những biển hiệu cơm - bún - mỳ bán cho khách muôn phương.
3h sáng theo chị Tý ra Cồn xúc hến. Nét mặt nhàu như táo héo, chị bảo biết đi xúc hến từ năm 12 tuổi, đến giờ đã hơn 30 năm. Nửa đêm về sáng, mưa mỗi lúc càng thêm nặng hạt, những bóng nón lúp xúp xiêu vẹo trong mảnh áo mưa trầm mình xuống dòng nước, đặng kiếm được dăm bảy chục ngàn cho cuộc sống hôm sau. Tiếng người nói lao xao, tiếng gió tạt trên những cành cây khô lắc rắc lẫn trong tiếng răng môi lập bập và lập lòe điếu thuốc lá hút dở của người đàn ông lực điền... chỉ càng khiến con người thêm nhỏ bé trước thiên nhiên. Họ lên bờ sau khi đã đầy một sàng cả hến lẫn đá sỏi, những mảng bùn bong ra sau lần giũ áo, mái tóc ướt nhẹp và màu da trắng bệch do ngâm nhiều giờ dưới nước nhưng nụ cười không vì thế mà tắt đi. Hiện thực lam lũ ấy gợi cho tôi một nỗi xúc động rất thật, như sự chìm nổi của những phận người bên dòng Hương, như đường đi vô định của cơn gió. Và như hình ảnh về những mắt hến liu riu, bịn rịn mà mỗi lần tôi được ghé thăm.
Thăm hến, trong từng chiếc vỏ trôi dạt vào bờ, dưới gốc cây hay tận sâu dưới đáy cồn. Chúng chưa bao giờ được nhìn, chưa bao giờ được nhớ nhưng đã kịp để lại trong tôi ý nghĩ về một chốn nương nhờ. Bởi dẫu cho là một chiếc vỏ, một hòn đá, một cái cây... thì đều có hồn thiêng sông núi trú ngụ.
Thăm hến, nơi góc bếp tồi tàn, nền đất ẩm và những đứa trẻ vô tư chân đất chạy chơi. Hến đã can đảm hơn thế, đi từ bùn đất cổ xưa để trở thành một món ăn dân dã nhưng có lúc đã là duy nhất trong nhiều góc bếp ở Huế. Khói bếp bay lên, và từ cánh tay mở vung nồi của bà của mạ, hến nói nhiều về cuộc đời, về Huế, về sự tảo tần bất kể nắng mưa.
Thăm hến, trong những gánh hàng đi trong sương mù Đập Đá. Chao! Có lẽ đó là lần đầu tiên trong đời tôi được ăn một tô cơm ngon mà rẻ đến thế. Và khi nhìn những mắt hến nằm im lặng trong tô, nhớ lại những bóng nón dầm mưa cào hến ở Cồn, tôi đã không thể giấu những giọt nước mắt chực trào của mình khi ấy.
Những chiều riêng tư sông Hương, tôi đã có nhiều phút giây đứng im không động đậy, không cất tiếng nói và thậm chí không dám thở mạnh. Tôi chờ những chiếc thuyền nhỏ cào hến trở về. Những bàn chân Giao Chỉ bấm sâu xuống đất, những sàng hến làm vẹo xương sườn và dáo dác từ xa là tiếng thương lái mặc cả bán mua. Hến vẫn sẽ trôi mình ở những dòng trong đục, để cùng người đi qua no đói thời gian. Tôi thấy nụ cười cuối ngày của chị Tý, đôi mắt rạng ngời của người đàn ông trước mạn thuyền, và Cồn Hến thu nhỏ trước mắt họ như một chiếc lá nằm gọn trong lòng.
Họ sẽ có giấc ngủ sâu vào tối nay.
Ánh sáng vừa ló rạng nơi tấm liếp của bà cụ sống một mình, tôi nghe thấy tiếng gà gáy vọng vào từ Cồn Hến. Lững thững đi bộ ra Cồn, những chiếc vỏ, những vung nồi, những rau cỏ chén muỗng... lại hiện ra dưới mắt tôi. Mọi đắng cay mặn chát ngọt bùi đều có thể gom góp chỉ trong một tô cơm hến.
Không tò mò, nhưng nếu như có thêm một chút than van vào gia vị của hến, tôi sẽ chẳng lấy làm lạ. Bởi phận mỏng ấy cũng có lúc mệt mỏi rã rời lắm chứ, chỉ là không biết cách nào để kêu lên...
NGUYÊN HƯƠNG