“ Không mua cau”- đó là tấm biển được dựng lên ngay trước một lò sấy cau ở xã Hương Hòa. Một vài xe hon đa thồ những buồng cau xanh đến cân cho chủ lò. Hai chị làm công đang ngồi hái từng trái cau để chuẩn bị luộc. Lò sấy cau khô có hoạt động nhưng có điều gì lặng lẽ. Ông Trần Cư- Chủ lô đất cho thuê làm lò sấy cau cho biết “ Lò sấy nghỉ thu mua cau mấy lâu nay. Ngày hôm ni mới bắt đầu mua lại vì vừa mới có tin phía bạn hàng Trung Quốc sẽ nhập hàng. Thiệt là không biết mô mà lần”.
Đúng như lời ông Trần Cư nói, hai người làm công nam đang vệ sinh lò sấy sau mấy tháng nghỉ hoạt động. Hai dãy lò xây bằng gạch có đến 10 ô nhưng cũng chỉ dọn dẹp có hai ô mà thôi.
Cây cau là một trong số những cây trồng thích hợp với chất đất ở Nam Đông. Có điều lạ là loại cây này rất dai, trận bão thứ 11 vừa qua, Nam Đông bị thiệt hại nhiều. Những vườn cao su, tràm hoa vàng gãy đổ tơi bời nhưng cây cau vẫn đứng vững. Nếu như có thị trường tiêu thụ bền vững thì tốt biết bao nhiêu. Nhưng thị trường xuất cau khô sang Trung Quốc cũng lắm điều cay đắng. Có năm bạn hàng Trung Quốc chỉ nhập hàng cau trái tròn, có năm chỉ nhập hàng cau trái dài; đáo để hơn có năm lại rộ lên chuyện mua rễ cau, vậy nên có chuyện kể mà cứ ngỡ như chuyện hài, là người mua cau trái bí mật đào rễ cả vườn cau, đến khi chủ nhà phát hiện ra thì cả vườn cau đã rủ lá. Nếu cây cau biết khóc, cười nó đã khóc cười một chặng đường dài cùng người dân ở Nam Đông kể từ khi cau được xem là cây xóa đói giảm nghèo ở đây. Nhưng nụ cười tắt nhanh, chỉ còn lại là những giọt nước mắt âm thầm lặng lẽ rơi cùng với những buồng cau chín đỏ trên cây.
Ở Nam Đông, các xã Hương Lộc, Hương Hoà, Hương Phú, Thượng Lộ, Thượng Quảng, Thượng Long là những nơi trồng nhiều cau. Hộ trồng nhiều từ 200 đến 300 cây, có xã có đến 95% hộ trồng cau. Cùng đi với chúng tôi, anh Hồ Xuân Hùng ở xã Thượng Quảng cho biết, ở Hương Hòa còn có người mua, chứ cau ở Thượng Lộ, Thượng Quảng, Thượng Long rụng đầy vườn. Không ai mua chứ đừng nói đến chuyện bán giá cao hay thấp.
Trước đây, giá thu mua 1kg cau tươi ở Nam Đông là 4.500 đồng/kg thì nay chỉ còn 1.500đ/kg. Nhưng đó là giá người đi mua gom về bán lại cho chủ lò sấy chứ giá mua tại vườn thì rẻ hơn nhiều, chỉ 500đ/kg. Và người mua cũng không cần cân ở tại vườn từng buồng cau một mà là mua cả vườn. Một cây cau cả năm cho từ 5 đến 6 buồng cau. Với giả rẻ như hiện nay, bình quân, một cây cau cả năm chỉ cho thu nhập được 30.000đ.
Đứng được với bão thì cây cau ở Nam Đông lại khóc với giá cả và thị trường tiêu thụ. Lên Nam Đông còn được nghe kể những câu chuyện đầy nước mắt của những người trồng cao su, qua một đêm bão mất trắng mấy trăm triệu đồng….
Từ chuyện cây cau ở Nam Đông, nghĩ về người nông dân Nam Đông, nông dân Việt, còn phải khóc bao lâu nữa trước thiên tai và trước những thị trường thất thường như thế.